Durf te denken, sapere aude!
Januari 2020
Pisa is een grootschalig, internationaal, vergelijkend onderzoek, dat de kennis en kunde van vijftienjarigen meet. Doel van dit onderzoek is na te gaan hoe jongeren in de verschillende landen zijn voorbereid op hun rol van zelfstandig burger. Recentelijk kwam het Pisa-onderzoek over het jaar 2018 uit. Uit eerdere onderzoeken bleek al dat het niveau van lezen en taal van de Nederlandse jeugd dalend is. De resultaten die over jaargang 2018 zichtbaar zijn gemaakt liegen er niet om. Ze laten zien dat een kwart van de Nederlandse tieners over onvoldoende leesvaardigheid beschikt.
Frank Kalfshoven schreef in de Volkskrant dat er sprake is van een leescrisis. Ook verschenen er artikelen over het feit dat de Nederlandse jeugd vooral schermkijker is en dat onze kinderen steeds minder zin hebben in het lezen van een boek. Directeuren van bibliotheken en organisaties voor leespromotie grepen de gelegenheid aan om nogmaals te benadrukken dat het gaat om leesbeleving en een leescultuur. Ze hebben natuurlijk gelijk.
Deskundigen zoals Kees Vernooij geven aan dat de afname van leesvaardigheid en leesmotivatie vooral samen lijkt te hangen met een afnemende technische leesvaardigheid (vloeiend lezen) in de bovenbouw van de basisschool en het begin van het voortgezet onderwijs. De Inspectie van het Onderwijs liet recentelijk nog zien dat op nogal wat scholen het technisch lezen nog niet in orde is. Daarbij kun je denken aan het ontbreken van feedback en instructie in de bovenbouw en het onderhouden van de leesvaardigheid door het maken van ‘leesmeters’.
Het woord ‘schermkijker’ viel al eerder. Steeds vaker worden beeldschermen gebruikt, ook in het onderwijs. De Amerikaanse Maryanne Wolf laat onder meer op grond van neuro-onderzoek zien dat door veelvuldig schermlezen vooral oppervlakkige verwerkingsprocessen ontstaan. Gedurende het scrollen en swipen komen hoeveelheden dopamine vrij, die op hun beurt concentratie en aandacht kunnen verzwakken. De wendbaarheid van kennis en de diepte van het leren lijden daaronder. Lezen in een boek leidt tot steviger verbindingen in de hersenen, waardoor wendbaarheid en diepte van kennis sterker en hoogwaardiger worden. Nu er steeds meer gebruik wordt gemaakt van technologie in ons onderwijs, is het wel zaak dat we ons blijven realiseren welke risico’s dat mee kan brengen.
Na het verschijnen van de reacties op het Pisa-rapport is het weer stil geworden. Ook vanuit het ministerie komt weinig reuring. Zijn lezen en begrijpen wat je leest dan niet belangrijk? Sommigen relativeren het belang van lezen. Begrijpend kijken en begrijpend luisteren zouden veel belangrijker zijn. En alles kun je opzoeken, nietwaar? Ik gruwel lichtelijk bij dit soort beelden. Lezen om te begrijpen is een van de belangrijkste vaardigheden in deze eeuw. Waarom? Kennis en informatie zelfstandig kunnen benaderen, tot je nemen en beoordelen, maakt dat je als persoon een actief, kritisch en zo zelfstandig mogelijk lid van de samenleving kan zijn. En dat is toch uiteindelijk de bedoeling van onderwijs.
De filosoof Immanuel Kant verkondigde het al: Sapere Aude. Durf te denken. Wees in staat om zelfstandig en onafhankelijk van anderen te denken. En dat is waartoe onderwijs bestaat. En daarom leren wij kinderen onder meer lezen. Elk kind dat onvoldoende leert lezen en onvoldoende kennis heeft om mee te denken, mist kansen om zich als onafhankelijk mens in nabijheid van de ander te realiseren.
Daarom is het noodzakelijk dat onderwijs, maatschappelijke partners en wetenschap zich gezamenlijk focussen om lezen, leesbeleving en leescultuur die krachtige impuls te geven, waar de kinderen recht op hebben. Voor sommigen blijft leren lezen en het verder verwerven van taligheid, woordenschat en ook krachtige kennis lastig. Maar met goed onderwijs en steun van ouders, verzorgers en andere belanghebbenden moet het mogelijk zijn om veel meer kinderen dan nu het geval is te behoeden voor de isolerende wereld van laaggeletterdheid. Mijn Optimus-collega’s en ik werken hier elke dag opnieuw aan.
